Musi sobie zdawać dobrze sprawę z tej struktury, poznać elementy składowe, sposoby realizacji składających się na nią różnych czynności. Umiejętności tych bowiem dziecko nie dziedziczy  ani nie może ich opanować spontanicznie, musi je sobie przyswoić od dorosłych. Pracując z dziećmi w przedszkolu musimy pamiętać, że tak naprawdę od nas dorosłych zależy, czy droga ta będzie prostą i szeroką aleją, a nauka pisania przyjemnym po niej spacerem, czy też wąską ścieżką, po której będzie kroczyło się z trudem.

I. Proces pisania dziecka w wieku przedszkolnym

1.1. Pojęcie pisania

Uczenie się  pisania to przede wszystkim uczenie się nowego języka, które zajmuje  w życiu i rozwoju dziecka równie ważne miejsce jak czytanie. M. Tyszkowa twierdzi, iż pisanie to „skomplikowany proces angażujący wielorako różnorodne czynności dziecka: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne oraz złożone manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.), a przede wszystkim złożone czynności umysłowe”. Według M. Radwiłowiczowej pisanie jest to odtwarzanie przez rękę ludzką przy pomocy ruchu narzędzia na podkładzie znaków posiadających znaczenie dla tego, który je pisze. T. Wróbel przez pisanie rozumie wykonywanie określonych ruchów (strona motoryczna), dzięki którym kreśli się litery połączone w wyrazy (zapamiętane kształty liter są ściśle powiązane z wyobrażeniami słuchowo- wzrokowym, głoska- litera, wyraz). Zdaniem M. Cackowskiej pisanie wymaga na wstępie uświadomienia sobie słów i zdań, które mają być napisane, następnie przeprowadzenia ich dokładnej analizy słuchowej w celu przełożenia na system dźwięków (fonemów), przyporządkowania im odpowiednich liter (grafemów), wreszcie zapisania ich za pomocą ruchów ręki z użyciem narzędzi pisarskich. M. Dmochowska twierdzi, iż pisanie polega w początkowej fazie na odwzorowywaniu, czyli wiernym i dokładnym odtwarzaniu graficznym liter i wyrazów z modelu przedstawionego dziecku przez dorosłego.

1.2. Etapy procesu pisania w przedszkolu

Proces przygotowania dziecka do nauki pisania jest procesem długofalowym, złożonym z wielu etapów, wkraczającym w bardzo różne dziedziny rozwoju i wychowania. Obejmuje on przede wszystkim cały okres przedszkolny, a rozpoczyna się już w wieku trzech lat.

W pracy wychowawczo – dydaktycznej z dziećmi w przedszkolu wyróżniamy dwa etapy kształtowania umiejętności pisania:
1. Wyrabianie gotowości do pisania.
2. Wprowadzenie elementarnej umiejętności pisania.

Oba te etapy różnią się znacznie między sobą, przede wszystkim zakresem działalności dzieci. Mimo tych różnic wzajemnie się warunkują i stanowią integralną całość.

W zakresie pisania w przedszkolu eksponujemy działania mające na celu wyrabianie gotowości dzieci do nauki pisania. Dotyczą one:

1.rozwijanie u dzieci sprawności psychoruchowej

• orientacji w przestrzeni,

• rozpoznawanie kierunków,

• usprawnianie ręki prawej i lewej,

• rozwijanie pamięci ruchowej,

• kształtowanie koordynacji wzrokowo -ruchowej.

2. rozwijanie sprawności manualnej poprzez ich działalność plastyczno-konstrukcyjną

• techniki przestrzenne,

• techniki płaskie,

• zabawy ruchowo-graficzne,

• zabawy i zajęcia graficzne.

3. zapoznanie z symbolami graficznymi i wprowadzenie prób pisania
Proces pisania to skomplikowane i długotrwałe czynności. Realizację tych etapów zaczynamy w grupie dzieci trzy letnich i kontynuujemy na coraz to wyższym poziomie, dołączając nowe elementy w kolejnych grupach wiekowych.

II. Wyrabianie gotowości dziecka do nauki pisania.
 
2.1.  Rozwijanie sprawności psychoruchowej

Orientacja w przestrzeni – rozpoznawanie kierunków

Opanowanie umiejętności odróżniania i kreślenia liter jest ściśle związane z   pojmowaniem kierunków i umiejętnością zastosowania ich w praktyce. Wynika stąd, że warunkiem nabywania umiejętności pisania jest dobra orientacja przestrzenna. Rozumienie kierunków związane jest niepodzielnie z własnym ciałem i przestrzenią, w której się poruszamy. Zależność ta musi być wypróbowanaw osobistym doświadczeniu dziecka. Informacje o kierunkach czerpie ono przez sam fakt poruszania się (własnym ciałem) w przestrzeni, działania w niej, zmiany pozycji, a także z wewnętrznego odczuwania własnych ruchów.1 Pierwszym takim doświadczeniem jest odczuwanie przez dziecko kierunku wprost oraz prawej i lewej strony w odniesieniu do swego ciała.[...]. Informacje o kierunkach w przestrzeni czerpie więc dziecko z zewnętrznych, kinestetycznych odczuć własnych ruchów. Rozróżnianie prawej i lewej strony jest początkiem ustalania się lateralizacji, czyli funkcjonalnej asymetrii ciała, która przejawia się najczęściej przewagą prawej strony nad lewą. Lateralizacja, czyli mówiąc inaczej stronność, określa sprawniejsze działanie nie tylko jednej z rąk, ale także nogi i oka. Bywają również wypadki przewagi lewostronnej lub stronności skrzyżowanej, np. kiedy mamy do czynienia z przypadkiem leworęczności przy równoczesnej prawooczności i prawonożności. Takie sytuacje wymagają specjalnej opieki wychowawczej.

W początkowej fazie wieku przedszkolnego dzieci pojmują kierunki tylko w zależności od swojej pozycji. Nie jest dla nich zupełnie zrozumiałe, gdy nauczycielka słownie określa prawą rękę i znajduje się na przeciw siedzącej grupy. Dla tych dzieci jest to ręka lewa, gdyż znajduje się po lewej stronie ich ciała. Musimy pamiętać, że jeżeli chcemy wytłumaczyć 3 – latkowi, że łyżkę trzyma się w ręce prawej, to takiego pokazu należy dokonać w lewej pozycji, aby była zgodna z pozycją dziecka.

 W pierwszym etapie zaznajamiania się z kierunkami w przestrzeni dziecko nie odkrywa jeszcze żadnych związków położenia przedmiotów wobec siebie wzajemnie. Przykładami tego zjawiska są rysunki 3- latków, na którym każda rzecz przedstawiona jest w innym kierunku – zależnie od zmiany pozycji dziecka przy rysowaniu, przesunięcia kartki. W rysunkach tych brak wspólnej podstawy dla rysowanych przedmiotów. Każdy z nich występuje jako całość sama w sobie, niezależna przestrzennie od innych. To samo zjawisko obserwujemy podczas zabawy klockami. Każda kolejna budowla konstruowana jest przez dziecko jedynie w odniesieniu do jego własnej pozycji, bez związku z poprzednią. Jest to okres tzw. „przestrzeni subiektywnej.”

W następnym etapie rozwoju orientacji przestrzennej dzieci potrafią spostrzegać zależności położenia i kierunku między przedmiotami. „W ich konstrukcjach i rysunkach pojawia się nowy porządek: umieszczają przedmioty w szeregu, obok siebie, a następnie próbują przedstawić je w pozycjach bocznych, przeciwstawnych, uwzględniają różnice odległości między nimi, rozmieszczają je bliżej i dalej, jeśli wymaga tego akcja rysunku. Dopiero w trzeciej fazie rozwoju zaczyna się dziecko posługiwać pełnym schematem utrwalonych kierunków. W tym okresie zaczyna pojmować strukturę przestrzeni, rozumie określenia przyimków (za, przed, nad, pod itp.) i przysłówków (z przodu, z tyłu, w górze, na dole, bliżej, dalej itp.).

W pracy wychowawczo – dydaktycznej w przedszkolu pracując nad wyrabianiem schematu ciała u dziecka należy pamiętać, że szczególne znaczenie mają wszelkie zabawy, gry i ćwiczenia równowagi. Takie ćwiczenie wymaga od dziecka kontroli własnej postawy. Podczas przejścia przez wąską powierzchnię (ławeczka gimnastyczna, wyznaczona kredą ścieżka dla najmłodszych) – każde pochylenie ciała w lewą czy prawą stronę powoduje zboczenie z wyznaczonej drogi. Ćwiczenia te pobudzają dziecka wewnętrzną, kinestetyczną uwagę. Następna grupa zabaw i ćwiczeń, która jest bardzo ważna w poznawaniu schematu ciała, to ćwiczenia kształtujące tułowia, a szczególnie skłony w bok i skręty.

Ważnym krokiem na drodze opanowywania kierunków własnym ciałem jest skomplikowana forma chodów kombinowanych:
linią zygzakowatą, gdzie kierunek w prawo i w lewo zmienia się rytmicznie, a ruch dziecka wymaga powtarzającego się hamowania i zwrotów całego ciała raz w prawo, raz w lewo,
chodzenie w ślimaka, czyli spiralą, z zataczaniem coraz to większych kręgów w jednym kierunku i z następnym powrotem do punktu wyjścia po tej samej linii, lecz ze zmianą kierunku na odwrotny.

Dla najmłodszych dzieci, możemy rysować na ziemi linie, po których będą się poruszać. Dzieci wykonują takie ćwiczenia:

• bieg, bieg slalomem z omijaniem raz z prawa, raz z lewa, rozstawionych chorągiewek,

• chodzenie w ósemkę, które polega na zmianie kierunków przy zachowaniu ruchu ciągłego, bez hamowania przy zwrotach ciała,

• chodzenie tyłem po prostej i zygzakiem.

Orientacji w przestrzeni sprzyjają także zabawy związane z percepcją słuchową, takie jak: Skąd głos dochodzi, W chowanego – z umownym sygnałem głosowym, wskazującym, w jakim kierunku szukać chowających się. Podsumowując można więc powiedzieć, że pierwotną i najbardziej bezpośrednią informację o przestrzeni osiągamy przez ruch, ale najefektywniej oceniamy przestrzeń za pomocą wzroku i słuchu.

Usprawnianie ręki prawej i lewej

Równolegle do zabaw i ćwiczeń, które uczą dzieci rozpoznawać kierunki w przestrzeni, należy pilnie pracować nad sprawnością rąk dziecka oraz różnicowaniem czynności ręki prawej i lewej. Najbardziej naturalnym sposobem osiągania takiej sprawności są wszelkie czynności samoobsługowe, zabawy polegające na manipulowaniu przedmiotami, zajęcia plastyczno – konstrukcyjne, różnorodne prace ręczne o charakterze użytkowym. Ćwiczeniu sprawności rąk służą zabawy ruchowe takie jak: rzucanie, toczenie, rzucanie i chwytanie piłek różnej wielkości. Należy przy tym pamiętać, aby dzieci rzucały w przód i do góry, na zmianę prawą i lewą ręką. W celu usprawniania obu rąk równocześnie i różnicowania kierunku ruchu każdej z nich można dawać dzieciom zadania polegające na rysowaniu w powietrzu określonych form jednocześnie obiema rękami, np. rysujemy dwa takie same okienka – kwadraty, albo dwa ślimaki – spirale, płynne koliste.

Rozwijanie pamięci ruchowej

Wyrabiając orientację dziecka w kierunkach przestrzennych i dostosowaniu do nich pozycji własnego ciała, a rąk w szczególności, staramy się równolegle wyrabiać i utrwalać pamięć ruchową dziecka, tzn. zachowanie w wyobraźni pewnych obrazów ruchowych, które nabierają znaczenia ruchowych schematów i ich zespołów. W wytwarzaniu i rozwijaniu pamięci ruchowej sprzyjają zagadki ruchowe, które oparte są na wyobrażeniach znanych dzieciom przedmiotów. Polegają na „rysowaniu” palcami lub dłonią w powietrzu i zgadywaniem przez pozostałe dzieci nakreślonego ruchem przedmiotu. W rozwijaniu pamięci ruchowej służą również zabawy, podczas których dzieci imitują ruchem różne czynności.

Kształtowanie koordynacji wzrokowo – ruchowej

Niezbędna sprawność, która jest potrzebna do nauki pisania to dobra koordynacja ruchowo – wzrokowa. Koordynacja ruchowa obejmuje zarówno harmonijną współpracę różnych grup mięśniowych w trakcie wykonywania różnych czynności, jak i momenty zwalniania napięć mięśniowych i całkowitego wyłączenia ruchów, m. in. ruchów zbędnych w danej czynności. Inną bardzo ważną cechą motoryczności, która ma ogromne znaczenie w procesie przygotowania do nauki pisania, jest zręczność, czyli inaczej stopień podporządkowania ruchowego oka do ręki, wzroku do czynności rąk. Nad zwinnością i zręcznością dzieci pracujemy w przedszkolu za pomocą metod zabawowo – naśladowczych i zadaniowych. Podczas zabaw i ćwiczeń nie może jednak zabraknąć samodzielnych doświadczeń ruchowych dzieci, a więc takich zabaw, podczas których ćwiczą one wszechstronne ruchy wcześniej poznane.

2.2. Rozwijanie sprawności manualnej poprzez działalność plastyczno – konstrukcyjną

Sprawność manualna dziecka jest bardzo ważnym czynnikiem przygotowującym do podjęcia nauki pisania. Graficzne odwzorowanie liter wymaga dużej sprawności ręki, przede wszystkim zaś kiści i 3 palców: wielkiego, wskazującego i środkowego. Zdaniem T. Wróbla, ruchy pisarskie mają dwojaki charakter. Składają się na nie: 1) ruch podbiegający, w wyniku którego powstają linie proste i pętle; ruch ten kształtuje profil litery i przebiega w płaszczyźnie pionowej, 2) ruch postępujący, dzięki któremu piszemy litery obok siebie w wyrazie, a więc w płaszczyźnie poziomej. Ruchy poziome, postępujące, wymagają nie tylko udziału palców, ale także przedramienia i łokcia. Kreślenie linii włoskowatych umożliwiają mięśnie wyprostne i śródkostne palców, zaś linii grubych – zginacze palców. Przy pisaniu liter wielkich zaangażowane są ponadto zginacze nadgarstka.2 Czynność pisania angażuje więc całą rękę dziecka.

Niezbędną do pisania sprawność manualną osiąga dziecko poprzez wykonywanie różnych działań, a w szczególności przez prace plastyczno – konstrukcyjne, które angażują drobne ruchy palców. Działalność plastyczno – konstrukcyjna dzieci, przygotowująca do nauki pisania spełnia różnorodne funkcje: przyczynia się do rozwoju spostrzeżeń i wyobrażeń, ułatwia widzenie i porównywanie przedmiotów, ujmowanie różnic i podobieństw. W twórczości plastyczno – konstrukcyjnej można dokonać podziału na techniki o charakterze płaskim i przestrzennym.

Techniki przestrzenne

Techniki przestrzenne- zawierają w sobie element konstrukcji- tworzenia całości z części, łączenia wielu elementów w jedność. Konstruowanie wprowadza dziecko w tajniki analizy budowy przedmiotów i stosunków współzależności między nimi i otaczającą przestrzenią. Bardzo ważną cechą konstruowania jest równoczesne zaangażowanie obydwu rąk, czyli stała możliwość usprawniania i wzmacniania lewej ręki. Dlatego też konstruowanie ma ogromne znaczenie w pracy z dziećmi, które przejawiają cechy leworęczności. Układanie – to najłatwiejsza technika plastyczno – konstrukcyjna. Stosowana jest ona wśród dzieci najmłodszych (a następnie na różnym poziomie trudności, we wszystkich grupach wiekowych). W układaniu dziecko posługuje się gotowymi elementami, które grupuje, klasyfikuje. Podczas tej działalności poznaje ono wszelkie cechy fizyczne przedmiotów. Budowanie i konstruowanie z gotowych elementów uczy dzieci operowania trójwymiarowymi figurami w przestrzeni.

Wycinanie stwarza warunki zarówno płaskiego, jak i przestrzennego formowania materiału. Z tego też względu odgrywa ważną rolę w umysłowym oraz manualnym rozwijaniu możliwości dziecka między 3 a 7 rokiem życia. Jest jedną z trudniejszych technicznie rodzajów plastycznego działania dziecka. Podczas wycinania, oprócz przedramienia, dłoni i palców, szczególnie czynne są stawy nadgarstka. One umożliwiają ruchy boczne ręki, czyli odwodzenie i przywodzenie, a także jej zginanie i prostowanie oraz ruchy skrętne. Lepienie jest jedną z podstawowych technik usprawniających ręce. Ma ogromne znaczenie dla przyszłej nauki pisania, bowiem wzmacnia siłę działania mięśni całej dłoni i palców. Lepienie to typowa gimnastyka rąk dziecka. Majstrowanie służy szczególnie rozwijaniu orientacji przestrzennej i kształtowaniu pojęcia stosunków. W majstrowaniu dzieci mają do czynienia zarówno z materiałem przemysłowym (pudełka, drut, sznurki, guziki itp.), jak z tworzywem przyrodniczym. Jest techniką różnorodną i pobudzającą zarówno procesy poznawcze jak i manualne, analizę i syntezę myślenia. Wycinanie, lepienie i majstrowanie z różnorodnych materiałów wprowadzamy do zabaw i zajęć równolegle z układaniem, budowaniem i konstruowaniem. Udostępniamy więc stosowne materiały i narzędzia w codziennej dowolnej działalności.

Techniki płaskie

Do technik płaskich zaliczamy przede wszystkim rysunek, malowanie jak również wydzieranie, stemplowanie i wyszywanie. Rysunek pozwala z łatwością odzwierciedlić szczegóły, pojedyncze motywy. Jest jedną z technik, która rozwija w sposób szczególny spostrzeganie i myślenie dzieci, ponieważ samo narzędzie skłania do analizowania ruchem wyobrażeń rzeczywistości, które dziecko próbuje przedstawić.

• Malowanie wyzwala ruchy powolne, płynne szersze i swobodniejsze niż rysowanie. Nie wymaga napięcia mięśni, ani też nacisku narzędzia, tak jak to ma miejsce podczas rysowania ołówkiem. Ze względu na rodzaj ruchów i pracy mięśni różnych partii ramienia i ręki, technika malowania ma dla przyszłej nauki pisania ogromny wpływ.

• Wydzieranie – to bezpośredni kontakt tworzywa z rękami. Sprzyja ono swobodzie ruchowej, niweluje obawę przed jakimkolwiek niepowodzeniem. Podczas wydzierania dochodzi do dużej wrażliwości czuciowej opuszków palców, do sprawnej współpracy między nimi. Ma to w przyszłości istotne znaczenie dla prawidłowego posługiwania się długopisem czy piórem. Stemplowanie ma wiele wspólnego z malowaniem, gdyż stwarza możliwości doboru barw w kompozycjach. Technikę tę wykorzystuje się w rozwijaniu twórczości dekoracyjnej dzieci.

• Wyszywanie – to najbardziej użyteczna technika w procesie przygotowania do pisania, angażuje bowiem do pracy te stawy i mięśnie, które są czynne podczas pisania. Stwarza ona zarazem wiele atrakcyjnych form wytwarzania użytecznych przedmiotów (zakładki do książki, poduszeczki do igły, serwetki).

Zabawy ruchowo graficzne

W przygotowaniu do nauki pisania jednym z najistotniejszych zadań jest pomóc dziecku w wytwarzaniu ruchowych wyobrażeń powstawania kształtów graficznych, które ułatwiają dokonywanie prawidłowego odwzorowywania wyrazów i liter. W tym celu wykorzystujemy różne zabawy i ćwiczenia ruchowe. Do tego doskonale nadają się zagadki ruchowe, które po odgadnięciu przenosimy z ruchowego obrazu na papier.

Zabawy i zajęcia graficzne

Zabawy ruchowe i ruchowo graficzne poprzedzają następny etap zajęć i zabaw o charakterze czysto graficznym. Trening, który uzyskały dzieci w czasie wyczuwania kierunku, rytmu i tempa ruchów własnym ciałem, w czasie obserwowania ich i następującego po tym rysowania pozwala na wprowadzenie bezpośredniego rysunku graficznego, który wyraża ruch na podstawie jego wyobrażenia. Zadanie, jakie można przeprowadzić w tym zakresie to np. .Rysowanie planu ogródka – zadaniem dzieci jest rozplanowanie na kartce poszczególnych części ogródka poprzez zaznaczenie odpowiednim kształtem i kolorem linii brzeżnej części składowych, ich wzajemnego położenia, przeznaczenia poszczególnych grządek.

Autorki: Zofia Konieczna, Anna Marczewska